مقدمه

در بخش نخست از مجموعه  " فهم عمومی از علم و تکنولوژی" تعاریف گوناگونی از متافیزیک و علم، ارائه کرده و نشان دادیم مجریان برنامهء فریب عمومی ، سوار بر موج ناآگاهی توده های دور از دانش، با تکدّی و استقراض از واژگان تخصصی حیطهء علوم و فلسفه، و با سوء استعمال و خَلط مبحث ، به جهت ایجاد رعب و حیرت و اغفال مخاطب ناآگاه، بی مایگی روش های رمّالی و غیبگویی و شعبدهء خویش را با بکارگیری عناوین فریبنده ای چون متافیزیک، شعورکوانتومی، انرژی و مغناطیس می پوشانند. در ادامه سلسله مقالات " فهم عمومی از علم و تکنولوژی"پس از برشمردن شاخص های فهم عمومی از علم و فن آوری در ایران و ریشه یابی باور به ماوراء الطبیعه و پدیده های پارانرمال، به بررسی حقّه های مرسوم در نزد فالگیران و غیبگویان خواهیم پرداخت و در بخش های آینده نشان خواهیم داد شیّادان و مجریان برنامهء فریب عمومی چگونه با سوء استفاده از ناآگاهی و ساده دلی افراد، محصولات و خدمات اغواگرانه خود را عرضه می نمایند.  ما در این مجموعه نشان خواهیم داد باور به طلسم، فال‌گیری و کف‌بینی، رمّالی، غیب‌گویی، اسپند، مهرهء مار، نحوست یا شگون اعداد، درمان های دروغین، زدن ضربه به تخته برای ردّ بلا، خوش یُمنی نعل اسب ، نحوست گربهء سیاه، صبر کردن پس از عطسه، خواص سنگ ماه تولّد، دعانویسی، آل، انرژی درمانی، فال قهوه و تاروت و ... مبتنی بر هیچ بنیاد منطقی یا علمی نیست و صرفاً یک مجموعه منسجم و یکپارچه از طرح فریب و نیرنگ، از جانب کسانی است که بی اطلاعی و سادگی توده های ناآگاه را هدف قرار داده اند.

 فهرست مطالب:
2.1 شاخص های فهم عمومی از علم و فن آوری
2.2 باور به ماوراء الطبیعه و پدیده های پارانرمال
2.3 فالگیری

2.1 شاخص های فهم عمومی از علم و فن آوری

مسائل و چالش های ناشی از پیشرفت روزافزون علم  و فناوری طیف وسیعی از مسائل را در بر می گیرد: از مسائل زیست محیطی و حفظ حیات انواع در سطح کره زمین تا مسائل اخلاقی مرتبط با فناوری های جدید مانند انرژی هسته ای و شبیه سازی و دستکاری ژنتیکی غذاها و بیماری های نو تا شیوه های مدیریت و اداره علم و فناوری و نیز آموزش و انتقال علم، اما یکی از مسائل و موضوعات عمده ای که در این ارتباط سربرآورده، موضوع علم و جامعه یا ارتباطات علم Science Communication است.

مسئلهء اصلی در این خصوص تنش های ارتباطی و سوءتفاهم های دو جانبه بین دانشمندان و مردم است.از یک سو با تخصصی شدن روزافزون علم و فناوری و پیچیده تر شدن فعالیت ها و موسسات علمی و فنی، دانشمندان و متخصصین مردم را به بی اطلاعی از علم و فناوری متهم می کنند و از سوی دیگر، با نفوذ روزافزون علم و فناوری در زندگی روزمره و گسترش رسانه ها و وسایل ارتباطی، آگاهی درباره پیامدهای توسعه علم و فناوری در بین گروه های اجتماعی توزیع شده و مردم به علم و فناوری و دستاورهای آن با تردید بیشتری نگاه می کنند.(1) ابعاد اساسی مفهوم درک عمومی از علم را میتوان بصورت اجمالی در رده های زیر دسته بندی نمود :

 1) شناخت و علاقه به موضوعات علم و فنّاوری
 2)شناخت واژگان و مفاهیم علمی
 3) سطح دانش علمی
 4) نگرش درباره علم و فنّاوری
 5) ارزیابی تأثیر علم و فنّاوری بر کیفیت زندگی

دو چارچوب نظری عمده که در پیمایش فهم عمومی از علم و تکنولوژی ،  مورد استفاده پژوهشگران سیاست گذاری کلان علمی کشورها قرار میگیرد عبارتند از:

الف) مدل کمبود Deficit model
-سواد عمومی
-فهم عمومی

ب) مدل درگیری (مدل گفتگو یا مدل مشارکت) Engagement model
اولین چارچوب به نوعی کمبود دانش در میان مردم قائل است که باید از سوی اهل علم بر طرف شود و دومین چارچوب به ضرورت ارتباط دو جانبه بین اجتماع علمی یا دانشمندان و شهروندان یا عموم مردم تأکید دارد.
در این مدل، سواد علمی شامل چهار مؤلفه
الف) دانش نسبت به واقعیت‌های علمی کتاب های درسی پایه
ب) فهم روش های علمی مانند استدلال(استنتاج) احتمالی یا طراحی آزمایش
ج) تصور مثبت از علم و فناوری و
د) رد باورهای خرافی مانند طالع بینی یا اعتقاد به اعداد
می باشد.

یکی از کتابفروشی های بزرگ تهران که پیشگویی ها نوسترآداموس را در قفسه کتابهای علمی قرار داده

در مطالعه موردی شهروندان تهرانی که در  بهار 1390 انتشار یافت سطح دانش علمی ایرانیان معادل 52 از 100 ارزیابی شده است .از دیگر سو طبق آمارهای منتشر شده سرانه تیراژ کتاب در ایران نزدیک به 2000 کتاب برای هر عنوان است که این آمار در کشوری همانند مصر 70 هزار کتاب برای هر عنوان برآورد شده  است! براساس اعلام رئیس سازمان کتابخانه ملی ایران، هر شهروند ایرانی در شبانه روز تنها 2 دقیقه از وقت خود را به خواندن کتاب اختصاص می‌دهد. این آمار در مقایسه با سرانه مطالعه در کشورهای توسعه‌یافته همانند ژاپن و انگلیس(حدود 90 دقیقه در روز) و یا کشورهای در حال توسعه‌ای همانند ترکیه و مالزی (55 دقیقه در روز)  به نوعی مؤید نتایج گزارش پیمایش فهم عمومی منتشر شده در سال گذشته کشور است.

  
2.2 باور به ماوراء الطبیعه و پدیده های پارانرمال

یکی از نکات درخور توجه که بارها با آن مواجه شده ام این است که مخاطبان یا مشتریان برنامه فریب عمومی، بصورت گزینشی و دلبخواه، برخی از باورهای رایج فریب عمومی را درست و برخی دیگر را مصداق خرافه و موهومات می دانند. برای نمونه فرد ممکن است ریختن کاسه ای آب پشت سر مسافر را یک رسم مبتنی بر خرافات دانسته ولی همزمان نگهداری آویز سنگ آبی رنگ برای رهایی از آسیب ماورائی حسودان را واقعی و درست تلقی کرده و اینطور استدلال کند که این دو با هم کاملاً متفاوت اند. باری! مشتریان برنامه فریب عمومی یکدست نیستند. این معیار دوگانه در تقسیم بندی باورها را می توان در غالب مشتریان برنامه فریب عمومی مشاهده نمود. امروزه مشتریان ایرانی رمّالان و فالگیران ، علی الاصول باور به وجود آل، پاگنده (ساسکواچ) * یا خون آشام (ومپایر) ، هیولای لاخ نِس** و ... را خرافه ، موهوم، نامربوط و غیر عقلانی می دانند و ممکن است باورمندان به وجود چنین موجوداتی را مضحکه کند و آنان را افرادی دور از دانش و ساده دل و خرافاتی بدانند . ولی در عین حال باورهای خود به خواص سنگ ماه تولّد یا فال قهوه را جدا از این موضوع و بعنوان باورهایی درست و منطقی ارزیابی نماید که درستی آنها را بارها در تجربیات زندگی شخصی یا از نقل قول از دوستان و آشنایان خود دریافته اند.

بارها در مواجهه با مشتریان برنامهء فریب عمومی شنیده ام که فرد اظهار می دارد :

هر کسی می تواند عقیده خودش را داشته باشد و نمی توان کسی را صرف داشتن اعتقاد به فالگیری،  خواص سنگ یا اسپند یا مهرهء مار و نظایر آن، کم سواد و دور از دانش دانست. من یکجور فکر میکنم و شما جور دیگر .

و پاسخ من همواره چیزی شبیه به این بوده:  آری ما دو نوع نگرش و رویکرد به جهان (در اینجا به یکسری پدیده) داریم. امّا یکی دیدگاه درست و مبتنی بر منطق سلیم و دیگری دیدگاهی غلط و غیرعقلانی.  فردی را تصور کنید که بر این باور است که زمین مسطُح است و بر صحت باور خود اصرار دارد.*** آیا می توان گفت هم دیدگاه او و هم دیدگاه شما (که معتقد به کرویت زمین هستید) هر کدام نوعی نگرش به جهان است و شما باید باور او را محترم بشمارید و از به کارگیری الفاظی چون موهوم، غیرمنطقی، مهمل، غیرعلمی، ساده انگارانه، خرافاتی و ... در قبال باور او بپرهیزید؟ آیا شما حق ندارید باور او را ناشی از کم سوادی و بی‌اطلاعی و دوری از دانش و واقعیت بدانید؟

هر ساله میلیاردها دلار برای افراد و محصولاتی که ادعای نیروهای ماوراء طبیعی دارند خرج می شود. واسطه ها و الهام گیرندگان و اختربینان مدعی پیشگویی اند. درمانگران مدعی درمان هر چیزی از ایدز گرفته تا زگیل هستند.  

چگونه میتوان فهمید کدام ادعا معتبر  است؟ چه چیزی ادعای منطقی را از  باور نامنطقی متمایز میکند؟ چنین قوهء تشخیصی امکان پذیر، سودمند و نیروبخش است. داشتن قابلیت تشخیص سره از ناسره، منطق درست از لاطائلات، نه تنها توان تصمیم گیری تان را بهبود می بخشد بلکه سلاحی توانمند را در برابر شیادان و فریبکاران برنامهء فریب عمومی در اختیارتان میگذارد.

فروش کتابها ، مطالب مجله ها و تلویزیون، فیلم ها ، نظرسنجی ها بیانگر علاقهء گسترده مردم به مباحث فراحسی ، پارانرمال، غیبی، ارواح و جهان های دیگر است. نظرسنجی انتشار یافته از سوی گالوپ در 8 ژوئن 2001 نشان می دهد

54 درصد امریکاییان به درمان وراحسی یا معنوی یا به نیروی ذهن انسان برای درمان بدن اعتقاد دارند.
50 درصد به ESP (ادراک فراحسی) باور دارند
42 درصد باور دارند که خانه ها می توانند جن زده شوند
32 درصد به نهان بینی ، یا نیروی ذهن برای آگاهی از گذشته و پیش بینی آینده اعتقاد دارند.
33 درصد باور دارند که در گذشته زمانی موجوداتی فرازمینی به زمین آمده اند
28 درصد به اختربینی یا تأثیر ستارگان و سیارات بر زندگی انسان اعتقاد دارند.
26 درصد به تناسخ، یعنی تولد دوبارهء جان در کالبدی جدید پس از مرگ اعتقاد دارند.

 فروش ابزار رمّالی فال تاروت و فال ورق در یک کتابفروشی بزرگ تهران

2.3 فالگیری

تشکیلات فال‌گیری و جادوگری دربرخی کشورهای غربی تبدیل به کمپانی‌های بزرگ و شرکت‌های عریض و طویل شده‌است. در کشور ما نیز بهای انواع فال در تهران و شهرهای بزرگ به قیمت‌هایی حتی بیش از یک میلیون تومان رسیده‌است. طبق آمارهای منتشره، شمار رمالی اینترنتی نیز از موتورهای جست ‌وجوگر اینترنتی ، بیش از دو میلیون و 170 هزار صفحه وب در بخش فارسی خدمات فال‌گیری عنوان‌شده که اطلاعاتی در ‌رابطه با انواع رمالی در اختیار کاربران خود قرار می‌دهند. رمالان و فال‌گیران در خصوصی‌ترین مسائل افراد سرک می‌‌کشند و هر آن‌چه از ذهن و درونشان می‌تراود را به عنوان آینده‌بینی و راه‌حل مشکلات، پیش روی مخاطب قرار می‌دهند، نسخه‌های عشق و عاشقی می‌پیچند و در زندگی زناشویی مردم مداخله می‌کنند و گاه نقشی محوری را در جدل‌های خانوادگی ایفا می‌کنند. آنها برای بسته شدن کار، حل مشکلات، شفای بیمار، محبت زن به شوهر، محبت شوهر به زن، محبت عاشق و معشوق به یکدیگر، سیاه‌بخت کردن زن پیش شوهر و شوهر پیش زن، ایجاد مهر و محبت میان زن و شوهری که از هم جدا شده‌اند، جن‌زدگی،  دیوانگی، نازایی، پاگرفتن نوزاد و ... دعا می نویسند و نسخه می پیچند.  فالگیران و دعا نویسان کلیِّه اطلاعاتی را که دربارة خصوصیات دعا گیرنده اظهار می‌کنند با تردستی و تیززبانی از آن‌ها در می‌آورند و با الگوهای بخصوصی این اطلاعات را به خودشان بازمی گردانند، به نحوی که گویی این اطلاعات از عالم غیب رسیده یا در طالع فرد دیده شده است. این مهارت فالگیران گاه بقدری واقعی به نظر می رسد که ممکن است هر کسی را به تردید بیندازد. اطلاعاتی که برخی فالگیران از مخفی ترین زوایای زندگی مشتریان خود می دهند گاه آنقدر خصوصی و پنهانی به نظر می رسد که مشتریان تنها حالتی که می توانند متصور شوند این است که فالگیر بواسطهء نیروهای نامأنوس و غریب وراحسی به این اطلاعات دست یافته باشد. (مغالطهء دوراهی دروغین) . پژوهشگران علوم اجتماعی می گویند در رشد پدیده فال‌گیری، فقر اقتصادی و فرهنگی به صورت توأمان دیده می‌شود. به محض این‌که ناکامی‌ها بیش‌تر می‌شود و فرد نمی‌تواند به زنـدگـی دلـخـواه خـود دسـت یـابد، فرد به سمت پدیده‌هایی مانند فال‌گیری و رمالی و پیش‌گویی که از عقلانیت به دورند گرایش پیدا میکند. مسأله، آماری است که طی سالهای گذشته از سوی کارشناسان سلامت روان وزارت بهداشت اعلام شد، آماری که می گوید 75درصد مراجعان به رمالها و فالگیرها افراد تحصیلکرده هستند. به موجب همین آمار، تنها 25درصد از کسانی که به نزد رمال و دعانویس می روند، بیسواد و بدون مدرک هستند. ماجرا اما به همین جا هم ختم نمی شود، زیرا چندی پیش نیز در یک نشست خبری در هفته سلامت در وزارت بهداشت ایران اعلام شد که 10درصد جمعیت کشور در یک سال گذشته برای اختلالات روان به نزد افراد غیرمتخصص و بی صلاحیت مانند دعانویس، رمال و  ... رفته اند.**** آمارها نشان میدهد برخی فالگیرها مشتریان دائمی و حتی بین 4 تا 6 میلیون تومان، درآمد ثابت ماهانه دارند.

در تحقیقی که توسط دانشکده مدیریت و علوم اجتماعی تهران شمال در مورد سطح گرایش دختران دانشجو به خرافات انجام شده است مشخص شده که 68 درصد از دختران در فاصله سنی 18 تا 26 سال دست کم یک بار به فالگیر مراجعه کردند و۵۰ درصد نیزچندبار مراجعه کرده اند و ۸۳ درصد از دانشجویان حرفهای فالگیران را تصدیق می کنند و با اعتقاد به سراغ آنها رفته اند.

 در زیر گفتگوی یک دعا نویس با یکی از زنان آورده می‌شود:

فالگیر: پارسال نه ، پیرارسال اتفاق ناگواری برای تو افتاده!
زن: نه، دو سال پیش بود.
فالگیر: تازگی‌ها هم خطر بزرگی از سرت رفع شده ولی ناراحتی هنوز در پیش داری!
زن: بله به زمین خوردم پایم در رفت ، خوب شد که نشکست. یا می‌گوید بیمار شده بودم. بالاخره هر اتفاقی که درگذشته برایش افتاده است می‌گوید( هر چند که پیش پا  افتاده باشد ).
فالگیر: سفری در طالع تو هست ، یا تازه به سفر رفتی و یا به همین زودی‌ها به یک مسافرت طولانی خواهی رفت ( اگر زن پیر باشد و یا متعصب به دین ، به او می‌گوید: شاید هم به زیارت بروی ).
زن : نرفتم خدا از دهانت بشنود ، خیلی خسته شده‌ام بلکه به زودی به زیارت بروم.
فالگیر: از شوهرت خیر ندیده‌ای ولی ستارة اقبال تو بلند است و به زودی صاحب اولاد اهل یا ثروت زیاد خواهی شد.
زن: بله: والله او هیچ وقت روی خوش به من نشان نمی‌دهد چه کارکنم که با من مهربانتر بشود؟
فالگیر آنقدر از این حرفها  می‌زند تا کاملاً به زندگی خانوادگی زن و گرفتاریهای او آشنا شود. آن وقت زیر لب زمزمه کنان با خود می‌گوید: « ای بیچاره دلم برایت می‌سوزد ».
فالگیر: موکل تو به تو ضربتی زده ، این است که همیشه افسرده و ناراحت به نظر می‌رسی ، از یک چیز می‌ترسی مثل اینکه دلهره داری و یک موضوع نا معلومی تو را رنج می‌دهد. اگر می‌خواهی نجات پیدا کنی ، فلان‌قدر (پول نقد) خرج داره. زن به التماس می افتد و از روی ساده‌دلی همة گفته‌های او را باور می‌کند و می‌گوید: « ای آقا دستم به دامنت کاری بکن ضربتی را که موکلم به من زده برطرف سازی و مرا نجات دهی!

سپس فالگیر بر اساس اسلوب و الگوهای بخصوصی ، بسته به تیزهوشی و کند‌ذهنی دعا‌گیرنده یا سن و سال و موقعیت او راهکارهایی ارائه میدهد و حق الزحمه تلاش خود در راستای فریب مشتری ساده دل را دریافت می نماید.
 

پانوشت ها:

*انسان- میمون بزرگ دوپایی که تصور می شود پریمات پشمالو و بوداری به قد هفت تا ده فوت و وزن (جرم) 250 تا 500 کیلوگرم باشد. گوشه گیر و چموش است و در جنگل های امریکای شمالی بویژه در غرب امریکا و کانادا به تنهایی یا در گروههای خانوادگی کوچک زندگی میکند.

**جانداری بزرگ و افسانه ای و رازآمیز که عده ای معتقدند در دریاچه لاخ نس در ارتفاعات اسکاتلند زندگی میکند.

***فرضیه زمین تخت امروزه نیز دارای هوادارانی است . در 1894 سمیول برلی روباتم (پارالاکس) ایده جهان تخت را ترویج میکرد و استدلال او این بود که جهان دیسکی تخت است به مرکز قطب شمال و با 150 فوت دیوار یخی (قطب جنوب) که دور تا دور آن کشیده شده است

 ****در این طرح ملی، با بررسی جمعیت 15 تا 64 سال مشاهده شد 10 درصد جمعیت کشور در طول یک سال گذشته برای دریافت خدمات اعصاب و روان به افراد غیربهداشتی مراجعه کرده‌اند که شامل دعانویس، رمال، و .... بوده است. در این مطالعه ملی سه هزار روان‌شناس در سطح استان‌ها و شهرستان‌های کشور مشارکت داشته اند و 8 هزار نفر مورد بررسی قرار گرفته‌اند. این آمار به وضوح نشان می دهد 7 و نیم میلیون نفر ایرانی در سال گذشته به جادوگران کوپنی مراجعه کرده اند که سه چهارم آنها یعنی بیش از 5 میلیون نفرشان، تحصیل کرده هستند.

منابع:
1-       پیمایش فهم عمومی از علم و فناوری: مطالعه موردی شهروندان تهرانی - فصلنامه علمی-پژوهشی سیاست علم و فناوری - سید محمدامین قانعی راد، ابوالفضل مرشدی، سال سوم، شماره 3، بهار 1390
2-       جامعه شناسی فال بینی - دکتر فاضلی
3-       فلسفهء علم – رودولف کارناپ – ترجمه یوسف عفیفی
4-       چگونه دربارهء چیزهای عجیب بیندیشیم – تئودور شیک، لوئیس وُن ترجمه رامین رامبد ویرایش چهارم
5-       نظریه کوانتومی – جان پاکینگ هرن – ترجمه حسین معصومی همدانی
6-       روش تحقیق در روان شناسی و علوم تربیتی – دکتر علی دلاور
7-       پدیده های پارانرمال – سیلویا براون – ترجمه سید مجتبی مرتضوی
8-       فلسفهء علم – تکامل تاریخی مفاهیم علمی و پیامدهای فلسفی آنها – نیکلاس کاپالدی –ترجمه دکتر علی حقی
9-       فیزیک، اندیشه ها و یافته ها – لارنس براگ – ترجمه محمدرضا خواجه  پور
10-   درآمدی به فلسفه – چاپ هشتم - دکتر میرعبدالحسین نقیب زاده
11-   علم چیست؟ فلسفه چیست؟ - دکتر عبدالکریم سروش
12-  کتاب کلیات کنزالحسینی – مکتب عربیه – چاپ پاکستان
13-  معصومی، غلامرضا. "فال و فالگیری ـ دعاو جادو ـ دردهات شاه‌آباد غرب". دوره 5، ‌ش 55 (اردیبهشت 46)

( لینک به قسمت اول مقاله )

نوشته شده در دو شنبه 28 فروردين 1391برچسب:,ساعت توسط احسان|